Kalibrasyon Nedir ?
Belirli koşullar altında, bir ölçme cihazı veya bir ölçme sisteminin gösterdiği değerler veya, bir referans malzemenin verdiği değerler ile ölçüm standartları ile gerçekleştirilen ve bunlara karşılık gelen değerler arasındaki ilişkiyi kuran işlemler dizisi olarak tanımlanır.
Başka bir ifadeyle kalibrasyon, bir ölçme cihazının göstergesinin, ölçülen büyüklüğün gerçek değerinden sapmasını belirlemek ve belgelendirmek anlamını taşır.
Kalibrasyon bir gözlemdir ve ayar işlemi içermez.
Neden Kalibrasyon Yapılır ?
Bir işletmede kaliteli ürünün üretimi ve kalitesinin devamının sağlanması için üç ana hususun yerine getirilmesi gerekir.
Bunlar; doğru ölçmek, yani izlenebilir kalibrasyon hizmetlerinden faydalanmak, üretimde standartları kullanmak ve işletmede kalite yönetimini tesis etmektir.
Bu amaçlar ile oluşturulan tesiste kullanılan cihazların kalibrasyonlarının yaptırılması ile de aşağıda örnekleri verilen faydaların oluşması sağlanır.
• Firmada yapılan ölçümlerin doğruluğu güvence altına alınır.
• Üretim sırasında oluşabilecek farklılıklar giderilir.
• Sağlam ürünlerin bozuk kabul edilmesini önler.
• Ürünlerin, diğer firmaların ürünleri ile uyumlu olması sağlanır.
• Yüksek üretim kalitesi elde edilir.
• Üretilen ürünlarin ulusal ve uluslar arası standartlara uygunluğu sağlanır.
• Hatalı üretim sebebiyle oluşacak zararların önüne geçilir.
• Müşteri memnuniyeti en üst düzeye çıkarılarak, haksız kazanç yada kayıpların önüne geçilir.
Kalibrasyon Laboratuvarı nedir?
Kalibrasyon, belirlenmiş koşullar altında doğruluğu bilinen (uluslarası standartlara izlenebilirliği sağlanmış) bir referans ölçüm cihazını veya sistemini kullanarak doğruluğu aranan diğer bir test/ölçü aletinin yada sisteminin doğruluğunun ölçülmesi, sapmaların belirlenmesi ve rapor edilme işlemidir.
Kalibrasyon Çeşitleri
• Mekanik Kalibrasyon.
• Basınç Kalibrasyonu.
• Boyutsal Kalibrasyon.
• Terazi Kalibrasyonu.
• Devir Kalibrasyonu.
• Sıcaklık Kalibrasyonu.
• Fiziksel Kalibrasyonlar.
• Kimyasal Kalibrasyonlar.
Kalibrasyon neden bozulur?
Hangi durumlarda kalibrasyon geçersiz olur? Cihazın kalibrasyon süresi geçmişse, kalibrasyondan sonra çarpma, düşme, hatalı kullanım veya başka nedenlerle cihazın ölçümlerinde şüphe oluşmuşsa kalibrasyonu geçersiz olur.
Izlenebilirlik kalibrasyon nedir?
İzlenebilirlik: Ölçüm cihazında okunan değerin ( veya bir madde ölçümünün ), bir veya daha fazla kademede bir ulusal standart ile karşılaştırılması işlemidir. Bu kademelerin her birinde kalibrasyon, metrolojik kalitesi daha yüksek standartta olan bir standart ile yapılır.
İzlenebilirlik:
Ölçüm cihazında okunan değerin ( veya bir madde ölçümünün ), bir veya daha fazla kademede bir ulusal standart ile karşılaştırılması işlemidir.
Bu kademelerin her birinde kalibrasyon, metrolojik kalitesi daha yüksek standartta olan bir standart ile yapılır.
Kalibrasyon ve izlenebilirlik neden gereklidir?
Ölçüm ve test cihazlarının kalibrasyon yardımıyla ulusal standartlara izlenebilirliği; ulusal ve uluslar arası isteğin yerine getirilmesi veya başka bir değişle üretilen parçaların birbiriyle değiştirilebilir olması yani üretim yapan firmalar ve bu parçaların montajını yapan müşterilerin aynı ölçüyü bilmesi ve kullanması için gereklidir.
Ölçümün izlenebilirliğinin teknik olduğu kadar yasal sonuçları da vardır. Ürünün üreticisi ile yapılan anlaşmadaki şartlar (Ürün kalitesinin garantisi) ve düzgün kullanıldığında güvenliği kusurlarından dolayı etkilenmeyen ürünleri piyasaya sürme, uygun kanunlar ve yasal düzenlemeler ile uyumlu olmak zorundadır.
Sorumluluğu ispatlamak gerekli olur ise üretici sistematik ve dokümante edilmiş bir sistemle uygun ölçüm ve test ekipmanı kullanılarak ürün kontrolü yaptığını gösterebilmelidir.
Eğer ölçüm ve test cihazının doğruluğu için bağlayıcı gereksinimler sağlanmamış ise garanti edilmiş kalitenin yerine getirilmediği kabul edilir.
İzlenebilirlik ile ilgili Kısaltma ve Tanımlar:
BIPM : Uluslararası Ölçüler ve Tartılar Bürosu
CGPM : Ölçüler ve Ağırlıklar Genel Konferansı
EA : Avrupa Akreditasyon Birliği
EN : Avrupa Standardı
IEC : Uluslararası Elektroteknik Komisyonu
ISO : Uluslararası Standardizasyon Teşkilatı
SI : Uluslararası Birimler Sistemi
TS : Türk Standardı
TÜBİTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu
TÜRKAK : Türkiye Akreditasyon Kurumu
UME : Ulusal Metroloji Enstitüsü
Ölçü Standardı ( Etalon ):
Bir büyüklüğün bir veya birden fazla değerini veya bir birimi tarif etmek , gerçekleştirmek, korumak veya üretmek maksadıyla kullanılan maddeleştirilmiş ölçü,ölçü aleti, referans malzeme veya ölçü sistemi.
Uluslararası ( Ölçü ) Standardı:
İlgili fiziksel büyüklüğün diğer standartlarına verilecek değerleri tahsis etmek için, temel olarak kullanılması husussunda uluslararası mutabakat sağlanmış standart.
Primer( Birincil ) Standardı:
En yüksek metrolojik özelliklere sahip olduğu bilinen veya yaygın olarak kabul edilen ve değeri , aynı büyüklüğün diğer standartlarına atıf yapılmadan kabul edilen standart.
Ulusal ( Ölçü ) Standardı:
Bir ülkede, ilgili standartlarına değer tahsis etmek için kullanılması resmi bir karara göre kabul edilen primer standart.
Referans Standardı:
Genel olarak, tanımlanmış mekânda veya işletme içinde bir SI birimini temsil eden ve metrolojik özelliği en yüksek olan ve temsil ettiği SI birimi ile ilgili ölçümlerin kendisinden türetildiği standart.
Çalışma Standardı:
Maddeleştirilmiş ölçüleri, ölçü aletlerini veya referans malzemeyi; kalibre veya kontrol etmek için kullanılan standart.
Referans Malzeme:
Bir veya birden fazla özelliği, uzmanlık düzeyi yeterli olan bir ölçüm veya analiz çalışması ile tespit edilerek SI birimleri veya Uluslararası kabul edilmiş bir metot yahut daha üst seviye referans malzeme ile ilişkilendirilmek suretiyle beyan edilen malzeme.
Sertifikalı Referans Malzeme:
Bir veya birkaç özelliğinin taşıdığı değerler, tayin edilmiş be güvenirlilik seviyesi için cari olan belirsizlik ile kantitatif olan bir sertifikada belirtilen malzeme.
Ölçümlerin İzlenebilirliği:
Ölçme sonucunun veya bir ölçü standardının değerinin, beyan edilen referanslara ( genellikle ulusal veya uluslararası ölçü standartlarına) kesintisiz bir karşılaştırmalar zinciri ile ve her karşılaştırma işleminde ortaya çıkan belirsizliklerin usulüne uygun tahminin yapılarak bağlanabilmesi özelliğini ifade eder.
Not: Karşılaştırma ifadesi, esasında bir kalibrasyon işlemi anlamına gelmektedir. Karşılaştırma işlemlerinin oluşturduğu izlenebilirlik zinciri içinde, akredite bir kalibrasyon laboratuvarı veya BIPM üye bir ulusal metroloji laboratuvarı yer almıyorsa, ölçümlerin izlenebilirliğini tesis etmek mümkün değildir.
Kalibrasyon Hiyerarşisi
Uluslararası Seviye
Uluslararası seviyede uluslararası Birim sistemi (SI) ve primer standartların gerçekleştirilmesi ile ilgili kararlar Ölçüler ve Ağırlıklar Genel Konferansı (CGPM) tarafından alınır. Uluslararası Ağırlıklar ve Ölçüler Bürosu (BIPM) primer standartların geliştirilmesi ve bakımı ve en üst seviyedeki karşılaştırmaları organize eder.
Ulusal Metroloji Enstitüleri
Ulusal Metroloji Enstitüleri neredeyse tüm ülkelerde metroloji için en yüksek otoritedir. Genelde o ülkedeki fiziksel büyüklükler için izlenebilirlik kaynağı olan ulusal standartları bulundururlar. Eğer Ulusal Metroloji Enstitüsünün ölçüm ile ilgili SI birimini (SI birimi bütün türetilmiş birimleri kapsar) gerçekleştirebilecek imkânları varsa ulusal standart birimi gerçekleştiren primer standarta direk olarak izlenebilirdir.
Eğer enstitünün bu imkânı yoksa ölçümlerin diğer bir ülkede bulunan bir primer standarda izlenebilirliğini sağlamalıdır. Ulusal Metroloji Enstitüleri, primer standartların kendisinin uluslararası karşılaştırılabilir olduğunu sağlar.
Bu Ulusal Metroloji Enstitüleri ölçüm birimlerini kullanıcılara, bilim adamlarına, halk otoritelerine, laboratuvarlar veya endüstriyel teşebbüslere yaymakla sorumludurlar. Yani bir ülkedeki kalibrasyon hiyerarşisinin en üstündedirler.
Akredite Kalibrasyon Laboratuvarları
Kalibrasyon Laboratuvarı Akreditasyon Kurumları belirlenmiş kriterlere göre endüstrideki kalibrasyon laboratuvarlarını ve diğer organizasyonları akredite eder. Akreditasyon genellikle belirlenmiş ölçütler için ve ilgili kalibrasyon laboratuvarında bulunan uygun ölçüm cihazları tarafından sağlanan en küçük ölçüm belirsizlikleri için verilir (en iyi ölçüm kapasitesi).
Akredite laboratuvarlar genellikle bir firmanın iç kalibrasyon hiyerarşisinde en üsttedir. Görevleri, çalışma standartlarını (fabrika standartlarını) uygun aralıklarda Ulusal Metroloji Enstitüsü tarafından veya uygun ölçüm kapasitesine sahip akredite laboratuvar tarafından kalibre edilmiş referans standartlarla karşılaştırmaktır.
Bir çok akredite laboratuvar üçüncü şahısların isteği üzerine kalibrasyon yapar, örneğin uygun cihazlarla kalibrasyon ve ölçüm imkanları olmayan firmalar için ve ürün sertifikasyonu alanında faaliyet gösteren özel test laboratuvarları.
Kalibrasyon sonuçları bir kalibrasyon sertifikasında dokümante edilmelidir.
Avrupa Kalibrasyon Laboratuvarı Akreditasyon Kurumları EA altında işbirliğine girmişlerdir. EA’ nın bir temel hedefi herhangi bir akredite laboratuvarın verdiği kalibrasyon sertifikalarının diğer ülkelerde kabul edilmesini sağlamaktır. Bu, laboratuvarların ve Akreditasyon Kurumlarının uyumlu bir şekilde çalışmalarını ifade eder. Akreditasyon Kurumlarının değerlendirmesi ve laboratuvar karşılaştırmalarının sonuçları, EA ’nın kalibrasyon sertifikalarının karşılıklı kabulü hakkındaki çok uluslu kararında yer almıştır.
Bu demektir ki çok uluslu kararda imzası olan bir akredite kalibrasyon laboratuvarı tarafından verilen resmi kalibrasyon sertifikaları (akreditasyon kurumunun logosunu taşıyan), diğer imzası olan akredite laboratuarlar tarafından verilen sertifikalara eş değerdir.
Dahili Kalibrasyon ( Fabrikada Kalibrasyon )
Bir dahili kalibrasyon sistemi firmada kullanılan tüm ölçüm ve test cihazlarının düzenli olarak kendi referans standartlarına karşı kalibre edilmesini sağlar. Firma referans standartları, ölçüm izlenebilirliğini akredite bir kalibrasyon laboratuvarından veya Ulusal Metroloji Enstitüsü tarafından kalibre edilerek sağlamalıdır. Dahili kalibrasyon bir fabrika kalibrasyon sertifikası, bir kalibrasyon etiketi veya bazı diğer metotlar ile ispatlamalıdır. Kalibrasyon bilgileri daha önceden belirlenmiş bir zaman süresince saklanmalıdır.
Dahili kalibrasyonun metrolojik kontrol kapsamı, ilgili firmanın kendi yetkisindedir. Bu kapsam, ölçüm ve test cihazından elde edilen sonuçların yeterince doğru ve güvenilir olmasını sağlayacak belirli uygulamalara dayandırılmalıdır. Dahili kalibrasyon yapan organizasyonların iç amaçlar için uygulanan EN ISO 9000 serisi standartların gereksinimlerini sağlayacak şekilde akreditasyonu gerekli değildir. Bununla birlikte bir dış kurum tarafından izlenebilirlik ispatı olarak kullanılacak dahili kalibrasyon sertifikasının kullanımı, bu sertifikayı yayınlayan organizasyon yeterliliğini göstermesini gerektirir.
Standart hiyerarşisi ve şirketin ulusal standartlara dayanan ölçüm ve test sonuçlarının izlenebilirliğini anlatan metrolojik organizasyon yapısında gösterilmiştir. Standart veya ölçüm ve test cihazının kullanıcısı, hiyerarşinin her seviyesi için yapıdaki fonksiyonları ve metrolojik temeli ve yaptığı işin sonucu (dokümantasyon) ile gösterilmiştir.
